‘‘เอวํ สํวทฺธา หิ ตสฺส ภควโต ปริสา ยทิทํ อญฺญมญฺญวจเนน อญฺญมญฺญวุฏฺฐาปเนนา’’ติ วจนโต กุรุนฺทฏฺฐกถานยํ ปติฏฺฐเปนฺโต ‘‘กุรุนฺทิยํ ปนา’’ติอาทิมาห ฯ สพฺพตฺเถวาติ สพฺพอฏฺฐกถาสุฯ ยฺย-กาเร สมฺปตฺเต เร-กาโร อติกฺกนฺโต นาม โหตีติ อาห ‘‘เร-กาเร อนติกฺกนฺเต’’ติฯ อุโปสถสฺส ญตฺติกมฺมภาวโต ญตฺติยา สมตฺตาย อุโปสโถ กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ยฺย-กาเร สมฺปตฺเต น ลพฺภตี’’ติฯ

อิทญฺจิทญฺจาติ ‘‘ปาณาติปาตํ อทินฺนาทาน’’นฺติอาทิํฯ ‘‘อสุโก จ อสุโก จ อสฺสมโณ อนุปาสโก’’ติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน ปรมฺมุขา วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปน ปาจิตฺติยเมวฯ ยถา ‘‘อสูริยํ ปสฺสติ กญฺญา’’ติ เอตฺถ ‘‘สูริยํ น ปสฺสติ กญฺญา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘อโนกาสํ การาเปตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘โอกาสํ อการาเปตฺวา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ ยํ โจเทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺโนติ สงฺขฺยูปคมนํ, ตสฺมิํ สุทฺธสญฺญิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺฐาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขา โจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ

ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[391] นวเม ทิสฺวาติ อชิกาย วิปฺปฏิปชฺชนฺตํ ฉคลกํ ทิสฺวาฯ เมตฺติยํ ภิกฺขุนินฺติ ตสฺสา ภิกฺขุนิกาลํ คเหตฺวา ภูตปุพฺพโวหาเรน โวหรนฺติฯ เวฬุวเนเยวาติ เถรสฺส ภิกฺขาจารเวลํ อคฺคเหตฺวา เตหิ วุตฺตภตฺตุทฺเทสเวลํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ กจฺจิ โนติ กจฺจิ นุฯ เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติ อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กญฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทาย ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํสิตภาวํ อาโรเจสุํฯ

อญฺญภาคสฺสาติ อญฺญโกฏฺฐาสสฺส, เถรสฺส มนุสฺสชาติภิกฺขุภาวโต อญฺญสฺส ติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาตสฺส โกฏฺฐาสสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทนฺติ สามญฺญโต นปุํสกนิทฺเทเสน ฉคลกํ นิทฺทิสติ, อิทํ ฉคลกชาตนฺติ อตฺโถ, อยํ ฉคลโกติ วุตฺตํ โหติฯ

อธิกรณสทฺทาเปกฺโข วา นปุํสกนิทฺเทโส, อิทํ ฉคลกสงฺขาตํ อธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต อญฺญภาโค, อญฺญโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ อสฺสาติ ฉคลกสฺสฯ ‘‘อญฺญภาคสมฺพนฺธี อญฺญภาคิย’’นฺติ ปฐมวิคฺคหสฺส อตฺโถ, ‘‘อญฺญภาควนฺตํ อญฺญภาคิย’’นฺติ ทุติยวิคฺคหสฺสฯ ทฺวีหิปิ วิคฺคเหหิ อญฺญภาคิยนฺติ ฉคลโกว วุตฺโตฯ ติรจฺฉานชาติฉคลกภาวญฺจ ฐเปตฺวา ปรมตฺถโต วิสุํ ฉคลเก อสติปิ ‘‘ปฏิมาย สรีร’’นฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทกปฺปนาย ปวตฺตโลกโวหารวเสน ‘‘อญฺญภาคสฺส อิทํ, อญฺญภาโค วา อสฺส อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ ทฺวีหิปิ วิคฺคเหหิ วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิมาหฯ โสติ โส ฉคลโกฯ ตสฺส ‘‘โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตโตติ ตโต มนุสฺสชาติโต ภิกฺขุภาวโต จฯ โส วา อญฺญภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต อญฺญภาโคฯ อสฺสาติ ฉคลกสฺสฯ โส ฉคลโก อญฺญภาคิยสงฺขาตํ ลภตีติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อธิกรณนฺติ อาธาโร, วตฺถุ อธิฏฺฐาน’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตมตฺถํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทิมาหฯ เตสนฺติ เมตฺติยภูมชกานํฯ อิมนฺติ ฉคลกํฯ นามกรณสญฺญายาติ นามกรณสงฺขาตาย สญฺญาย โส ฉคลโก อธิกรณนฺติ เวทิตพฺโพติ โยเชตพฺพํฯ ตญฺหิ สนฺธายาติ ‘‘อวสฺสํ ตุมฺเหหิ เลโส โอฑฺฑิโต, กิํ วทถ, กิํ ปสฺสิตฺถา’’ติ อนุยุตฺเตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘ฉคลกสฺส วิปฺปฏิปตฺติํ ทิสฺวา ทพฺพสฺส นามํ ตสฺส กริมฺหา’’ติ วุตฺตตฺตา ตสฺส นามกรณสญฺญาย อธิฏฺฐานภูตํ ตํ ฉคลกํ สนฺธายฯ เต ภิกฺขูติ เต อนุยุญฺชกา ภิกฺขูฯ อาปตฺติเลสมฺปิ ปุคฺคลสฺมิํเยว อาโรเปตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ปุคฺคลานํเยว เลสา’’ติ วุตฺตํฯ ปทภาชเน ปน…เป.… เวทิตพฺพนฺติ อิมินา นามกรณสญฺญาย อาธารภูตสฺส ฉคลกสงฺขาตสฺส อธิกรณสฺส อวจเน การณํ วุตฺตํฯ

[393] ‘‘อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติ เอตฺถ ปาฬิอาคตอธิกรณสทฺทปติรูปกํ อญฺญํ อธิกรณสทฺทํ ปาฬิอาคตตทญฺญสาธารณตาย อุภยปทตฺถํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติ วุตฺตํฯ

อตฺถุทฺธารวเสน หิ อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ปาฬิยํ อาคตสทฺทปติรูปโก อญฺโญ สทฺโท อุภยปทตฺโถ อุทฺธริตพฺโพ, น จ อญฺญํ อุทฺธริตฺวา อญฺญสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา ปาฬิอาคตอธิกรณสทฺทปติรูปโก อญฺโญเยว อุภยปทตฺถสาธารโณ อธิกรณสทฺโท อุทฺธโฏติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘อธิกรณนฺติ วจนสามญฺญโต อตฺถุทฺธารวเสน ปวตฺตานิ จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติฯ ยา จ สา อวสาเน…เป.… โจทนา วุตฺตาติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหติ, สงฺฆาทิเสเส สงฺฆาทิเสสทิฏฺฐี โหติ, ตญฺเจ ปาราชิเกน โจเทตีติอาทิโจทนํ สนฺธาย วทติฯ

เมถุนวีติกฺกมาปตฺติโย วตฺถุโต สภาคา, อิตราสํ ปน อทินฺนาทานาทิอาปตฺตีนํ สมาเนปิ ปาราชิกาปตฺติภาเว วตฺถุโต วิสภาคาติ อาห ‘‘สภาควิสภาควตฺถุโต’’ติฯ สภาวสริกฺขาสริกฺขโตติ สภาเวน สทิสาสทิสภาวโตฯ ปฐมปาราชิกญฺหิ ปฐมปาราชิกาปตฺติยา เมถุนราเคน สภาวโต สทิสํ, โทสสมฺปยุตฺตมนุสฺสวิคฺคเหน อสทิสํฯ นนุ จ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณสฺส สิยา ตพฺภาคิยํ, สิยา อญฺญภาคิย’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทฺเทสานุกฺกเมน ตพฺภาคิยตํ อนิทฺทิสิตฺวา อญฺญภาคิยตา ปฐมํ กสฺมา นิทฺทิฏฺฐาติ อาห ‘‘อาทิโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สภาควิสภาควตฺถุโต’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ

‘‘สงฺฆกมฺมานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สงฺฆกมฺมโต กิจฺจาธิกรณํ วิสุํ วิย ทิสฺสตีติ อาห ‘‘กิํ ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘สงฺฆกมฺมานเมเวตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ ‘‘สงฺฆกมฺมานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิฯ ตสฺส ตสฺส สงฺฆกมฺมสฺส ภควตา วุตฺตํ อิติกตฺตพฺพตาลกฺขณํเยว ตโต สงฺฆกมฺมสฺส นิปฺผชฺชนโต ผลูปจาเรน สงฺฆกมฺมนฺติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘ยํ กมฺมลกฺขณํ มนสิ กโรติ, ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโต’’ติฯ ปริวาสาทิสงฺฆกมฺมํ นิสฺสาย มานตฺตาทีนํ อุปฺปชฺชนโต อุกฺเขปนียกมฺมสีมาสมฺมุติกมฺมาทีนิ อิสฺสาย โอสารณสีมาสมูหนนาทิกมฺมานํ อุปฺปชฺชนโต จ ‘‘ปุริมํ ปุริมํ สงฺฆกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[395-400] สวตฺถุกํ กตฺวาติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวาฯ ทีฆาทิโนติ ทีฆรสฺสกาฬโอทาตาทิโนฯ ทิฏฺฐาทิโนติ ทิฏฺฐสุตาทิโนฯ

โลหปตฺตสทิโสติ อโยปตฺตสทิโสฯ องฺคานิ ปฐมทุฏฺฐโทเส วุตฺตสทิสานิ, อิธ ปน กญฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทิยนา อธิกาฯ

ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปฐมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

[410] ทสเม เย ทุพฺพลา โหนฺติ อปฺปถามา, น สกฺโกนฺติ อรญฺญกาทีนิ เสวนฺตา ทุกฺขสฺสนฺตํ กาตุํ, เต สนฺธายาห ‘‘พหูนํ กุลปุตฺตานํ มคฺคนฺตรายาย สํวตฺตนฺตี’’ติฯ อธิวาสนขนฺติสมฺปนฺโนติ ‘‘ขโม โหติ สีตสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตสีตุณฺหาทิสหนลกฺขณาย ขนฺติยา สมนฺนาคโตฯ พฺยญฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโมฯ ยสฺส หิ ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ , อยํ ‘‘ปทปรโม’’ติ วุจฺจติฯ อภิสมฺภุณิตฺวาติ นิปฺผาเทตฺวาฯ นาภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาเทติ, อรญฺญวาสํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมโต อเปตํ อุทฺธมฺมํฯ อสพฺพญฺญู อสฺสาติ เตสํ อนุรูปสฺส อชานนโต อสพฺพญฺญู ภเวยฺยฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 204) วจนโต ‘‘จตฺตาโร ปน…เป.… ปฏิกฺขิตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ อิทเมว วจนํ สนฺธาย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อฏฺฐ มาเส โข มยา เทวทตฺต รุกฺขมูลเสนาสนํ อนุญฺญาต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตีหิ โกฏีหีติ ตีหิ อากาเรหิ, ตีหิ การเณหีติ อตฺโถฯ ตทุภยวิมุตฺตปริสงฺกิตนฺติ ทิฏฺฐํ สุตนฺติ อิทํ อุภยํ อนิสฺสาย ‘‘กิํ นุ โข อิทํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส วธิตฺวา สมฺปาทิต’’นฺติ เกวลเมว ปริสงฺกิตํฯ มจฺฉพนฺธนํ ชาลํ, วาคุรา มิคพนฺธนีฯ กปฺปตีติ ยทิ เตสํ วจเนน อาสงฺกา อุปจฺฉินฺนา โหติ, วฏฺฏติฯ ปวตฺตมํสนฺติ วิกฺกายิกมํสํฯ มงฺคลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อาหุนปาหุนาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ภิกฺขูนํเยว อตฺถายาติ เอตฺถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท, ภิกฺขูนํ อตฺถาย อกตเมวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘ภิกฺขูนญฺจ ทสฺสาม, มงฺคลาทีนญฺจ อตฺถาย ภวิสฺสตี’’ติ มิสฺเสตฺวา กตมฺปิ น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ